İyon Tuzağı Nedir?
İyon tuzağı; ilaçların non-iyonize oldukları ortamda absorbe(emilim) olmaları, iyonize oldukları ortamda da toplanma/birikme eğiliminde olduklarını anlatan farmokolojik bir terimdir. Bu terim bizim için neden önemli gelin kısaca bir göz atalım…
Öncelikle iyonize ortam, kabaca bir maddenin asitlik veya bazlık durumuna göre iyonlarını ortama rahatlıkla verebildiği ortamdır. Non-iyonize ortam ise, maddenin iyonlarını ortama rahat veremediği ortam denebilir. Pekala, bu durum ilaç emilimini nasıl etkiler? Bilmeliyiz ki, ilaçlar daima daha iyonize oldukları ortama geçme, o ortamda birikme eğilimindedirler. Asidik yapıda olan ilaçlar bazik pH değerlerinde, bazik olan ilaçlar ise asidik pH değerlerinde daha iyonize haldedirler. Ve ilaçlar non-iyonize oldukları pH değerlerinde vücut membranlarından geçebilirler yani emilebilirler. Bir ilacın farmalolojik anlamda etkisini gösterebilmesi içinse ilk olarak vücutta hücre membranlarından emiliminin gerçekleşmesi gereklidir.
Henderson-Hasselbalch Denklemi Nedir?
Ben bu denklemin konu ile bağlantısı olan kısmını size sunacağım. Bu denklem, ilacın pKa’sı ile ortamın pH’sı arasındaki fark ne kadar fazla olursa ilacın iyonize formunun da o kadar fazla olacağını yani iyon tuzağını açıklar.
- pH = pKa + log[(ilacın iyonize formu)/(ilacın non-iyonize formu)]
Bu formülün parametrelerini söyleyecek olursak;
- pH : bir çözeltinin asitlik veya bazlık derecesini tarif eden ölçü birimini temsil eder.
- pKa : Asit-baz titrasyonlarından veya iletkenlik ölçmelerinden tayin edilebilen asit ayrışma sabitinin (-) logaritmasıdır.
- İyonize form ve non-iyonize formu ise yukarıda açıklamıştık.
Bu denklemi ve bun iyon tuzağı kavramını anlayabilmemiz ve kolayca yorumlayabilmemiz için vücudumuzda bulunan sıvıların pH değerlerini de bilmemiz gerekebilir. Bunlara bir göz atacak olursak;
Vücut Sıvılarımızın pH’sı
- Tükürük pH’sı 6,8 ile 7,4 arasındadır. ortalama 7 olması beklenir.
- Terden kaynaklanan cildin ortalama pH’sı 5,5’tir.
- Dışkının pH’sı 6,0 ile 7,3 arasındadır.
- Mide pH’sı 1,5 ile 2,0 arasındadır.
- göz yaşı pH’sı yaklaşık olarak 7,4’tür.
- ince bağırsağımızın mukoza pH’sı 7.6’dır.
- kan plazma pH’sı ise 7,4’tür
- Anne sütü ise plazmaya oranla daha asidik pH değerindedir.
Şimdi tüm bu bilgileri iyon tuzağı kavramıyla birleştirecek olursak; iyon tuzağının mantığında yatan bilgi en başta da dediğimiz gibi ”ilaçlar non-iyonize oldukları ortamda absorbe olurken iyonize oldukları ortamda toplanma/birikme eğilimindedirler.” bilgisidir. ve buna ek olarak bilmeliyiz ki bir ,lacın asidik veya bazik yapıda oluşu Henderson-Hasselbahlc denklemine göre absorpsiyonunu etkiler. O halde bu denklemden de yararlanarak şöyle bir sonuca ulaşırız. ‘Zayıf asidik yapıda olan ilaçlar asidik ortamda non-iyonize olurken zayıf bazik ilaçlar bazik ortamda non-iyonize olur. Pekala bu kadar bilgi bizim günlük yaşantımızda karşımıza nasıl çıkacak? Gelin bu olayın günlük yaşamımızdaki önemine ve örneklerine bakalım…
Günlük Hayatta İyon Tuzağı Kavramı
- Örneğin ilaç zehirlenmelerinde bu prensibi kullanarak zehirlenmeden kurtulabiliriz. Bunu örneklendirecek ve açıklayacak olursak, zayıf asidik özellikte bir ilaçla zehirlendik ve bu toksik etki yapan ilacı bir şekilde vücudumuzdan atmamız gerekmekte. Bunun için temel atılım organımız olan böbreklerimizden yararlanırız. Bu durumda böbrek pH’mızı bazik yapmalıyız ki yukarıdaki iyon tuzağı prensibine göre asidik ilacımızı bazik ortamda iyonize olmasına yardımcı olup bazik ortamda toplanmasını sağlayalım. Bu şekilde bazik bir ortam sağladığımız böbreklerimizde asidik ilacın toplanması ve böbreklerden de toksisiteye sebep olan maddenin atılımı sağlanır…
- Başka bir örnek verecek olursak da emziren bayanlarda ilaç kullanımının sakıncalı olmasının da temelinde bu iyon tuzağı prensibi yatar. Bilindiği üzere anne sütü plazmaya oranla daha asidiktir. Dolayısıyla zayıf bazik olan ilaçlar iyon tuzağı prensibimize göre iyonize oldukları ortamda toplanma/birikme eğiliminde olacağından emziren bayanların zayıf bazik olan ilaçları kullanımı sakıncalıdır. Bu ilaçların kullanımı halinde zayıf bazik olan ilaç etken maddesi anne sütüne geçecek ve oradan da bebeğe geçerek istenmeyen sonuçlara sebep olabilmektedir.
